trump macron Chesnot/Getty Images

Трамп, Макрон және либерализмнің мүшкіл халі

ДАВОС – Батыс либералдарының барлығы Дональд Трамптың сайлануы АҚШ қоғамы үшін үлкен қасірет, ал Эммануэль Макронның сайлануы француз қоғамы үшін үлкен жеңіс болды деп жатыр. Бірақ, қанша ақылға сыйымсыз көрінгенімен, барлығы керісінше болып шығуы мүмкін.

Алғашқы сұрақ: неге Париждегі жұрт көшеде қақтығысқа шығуға құштар, ал Вашингтон халқы ондайға бармайды? Париждегі демонстрацияны өз көзіммен көрдім, ал Елисей алаңындағы жас ағызатын газдың иісі 1964 жылғы Сингапурдағы этностық қақтығысты еске түсірді. «Сары күртешелер» неге ереуілдетіп жатыр? Жұрттың көбі олар әу баста «Макрон біздің жағдайымызды түсініп, оған бас қатырған жоқ» деген оймен шықты деп ойлайды.

Макрон ақылға қонымды макроэкономикалық реформа жүргізуге талпынып жатыр. Дизель отыны салығын көбейту Франциядағы бюджет дефицитін азайтып, көмірқышқыл газының таралуын бәсеңдетуі мүмкін. Ол қатаң қаржы-несие саясаты француз экономикасына сенімді нығайтып, инвестицияны арттырады, сөйтіп қоғамның төменгі сатысындағы 50 пайыз халық мұның игілігін көреді деп үміттенді. Бірақ ұзақмерзімді игілік жолында қысқамерзімді қиындыққа шыдау үшін халық өз басшысына сенуі керек. Бірақ, Макрон әлгі төменгі сатыдағы 50 пайыздың көпшілігінің сенімінінен айырылса керек.

Есесіне, Трамп АҚШ қоғамының төменгі сатысындағы халықтың (тым құрығанда ақ нәсілділердің) сенімі мен үмітін ақтап отыр. Бір қарағанда бұл ақылға қонымсыз, парадокс жағдай көрінуі мүмкін: орта таптан шыққан Макронға қарағанда миллиардер Трамп кедей 50 пайызға жақын көрінеді. АҚШ-тың либерал және консерватор истеблишментін сынағанда Трамп аз қамтылғандардың өздеріне көз ілмей келген элитаға деген ашу-ызасын білдіргендей көрінеді. Оның сайлануы кедей 50 пайызды масайтып тастағандай, Вашингтонда және АҚШ-тың басқа қалаларында көше шерулерінің аз болуы содан.

Бірақ, америкалықтардың бұл тобын ашуландыратын себеп көп. Біріншіден, Сингапур ұлттық университетінің ғалымы Дэнни Куа дәлелдегендей, Америка – дамыған, ірі мемлекеттердің арасында төменгі таптың табысы тоқтап қалмақ түгіл, едәуір азайып кеткен жалғыз мемлекет. Бұдан да сорақысы – 1980 жылы ең бай 1 пайыз халықтың орташа табысы кедей 50 пайыз халықтікінен 41 есе көп болса, 2010 жылы бұл көрсеткіш 138 есеге ұлғайған.  

АҚШ-тағы теңсіздік аспандап, төменгі 50 пайыздың экономикалық мүддесі неге ескерілмей қалды дегеннің бір ғана түсіндірмесі жоқ. Дегенмен, біз Гарвард университетінің философы Джон Роулстың әйгілі «Әділдік теорияы» кітабында айтылған әділдік теориясының екі принципіне қарасақ, бұл сұраққа жартылай болса да жауап бере аламыз. Біріші принцип әр адамның «кең еркіндікті пайдалануға теңдей құқығы бар» десе, екінші принцип теңсіздік «барлық жұртқа пайда әкелетіндей етіп шешілуі керек» дейді.

Introductory Offer: Save 30% on PS Digital
PS_Digital_1333x1000_Intro-Offer1

Introductory Offer: Save 30% on PS Digital

Access every new PS commentary, our entire On Point suite of subscriber-exclusive content – including Longer Reads, Insider Interviews, Big Picture/Big Question, and Say More – and the full PS archive.

Subscribe Now

Ешкім жоққа шығара алмайтын факт: Батыс либералдары жеке адамның еркіндігіне көп мән беріп, теңсіздікке онша назар салмау арқылы теорияда да, практикада да екінші принциптен гөрі бірінші принципке көбірек салмақ салды. Олар «сайлау болса, онда адамдардың еркін дауыс беруіне бірдей құқық берілсе, қоғамдық тұрақтылықтың басты алғышарты – сол» деп ойлайды. Яки, бұдан шығатын қорытынды – экономикалық тұрғыда артта қалғандар әлеуметтік алғышарттар кесірінен емес, өз біліксіздігінен сондай күйге түскен деген тұжырым жасалады.

Дегенмен, 2001 жылы Қытай Дүниежүзілік сауда ұйымына кіргенде, дамыған экономикаларда «шығармашылық құлдырау» болып, миллиондаған жұмыс орындарын жоғалтатыны анық еді. АҚШ болсын, Франция болсын, бұл елдердің элитасы жұмыс орнын жоғалтатындарды қорғауға жауапты еді. Бірақ, оларға мұндай көмек көрсетілмеді.

Дәстүрлі макроэкономика теориясының негіздемесі мықты. Трамптың жақсы заманда бюджет дефицитін арттыру саясаты кейін ауыртпалық әкеледі, ал француздар шыдамдылық танытса, Макронның экономикалық саясаты ақыр соңында жақсылыққа жеткізуі мүмкін. Ал Макрон теңсіздікті жоятын реформаларды кейін де қолдай алады. Алайда, Макронды 50 пайыз төменгі тап қолдамайды, ал Трампты қолдайды.

Сол себепті либералдар бар ашуын Трамптың жеке басына бағыттау арқылы стратегиялық қателік жасап отыр. Мұның орнына олар «50 пайыз төменгі тап оны неге қолдап отыр (және неге оны қайта сайлауы мүмкін)?» деп сұрауы керек. Шындыққа тура қараса, либералдар қоғамның төменгі табын сатып кеткендерін мойындаған болар еді.

Либералдар Трампты жеңгісі келсе, мұның бір-ақ жолы бар: сайлаушылардың негізгі бөлігінің сенімін қайтару керек. Бұл үшін олар қоғамды қайта құрып, 1 пайыз байшікештер тобы емес, төменгі таптағы көпшілік экономикалық табыстың игілігін көбірек көретіндей етуі қажет. Теория бойынша мұны жасау оңай. Ал іс жүзінде, керісінше ірі корпоративтік мүдделер үнемі реформаларға тосқауыл қоюға тырысады. Либералдардың таңдауы айқын: олар Трампты сынаудан қанағаттанады, болмаса оның сайлануына жол берген элитаның мүдделеріне қарсы шығу арқылы жақсы іс істейді.

Егер либералдар екіншіні жүзеге асыра алса, болашақ тарихшылар Трамптың сайлануын «ұйқыашар қоңырау», ал Макронның сайлануын «барлығы жақсы» деген иллюзияның белгісі деп сипаттайды. Сол тарихшылар Францияда Макронның сайлануына қарағанда, Трамптың сайлануы АҚШ қоғамына жақсылық алып келді деп қорытуы мүмкін.

https://prosyn.org/unEgPq5kk